ისტორიული მიმოხილვა
გეოგრაფიული იზოლაციის, ისტორიული ცენტრებიდან და მოვლენებიდან მოშორების გამო, გვიან შუასაუკუნეებამდე თუშეთისა და თუშების შესახებ არცთუ ბევრი ისტორიული ცნობა გვხვდება. თუმცა თუშეთში აღმოჩენილი ბრინჯაოს ნივთები, რომლებიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-12-11 საუკუნეებითაა დათარიღებული, გვაძლევს უფლებას ვვარაუდოთ, რომ ადამიანს თუშეთის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან უცხოვრია.
კავკასიონის მთების წყალობით მიუწვდომელი და ძნელად მისასვლელი თუშეთი, როგორც უცხოელი დამპყრობლებისათვის, ასევე ქართველი ფეოდალებისათვის საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობდა. მისდევდნენ მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებას, ეწეოდნენ მეკოპარობას (მეზობელ მთიელებზე დოვლათის დაუფლების მიზნით თავდასხმა) და თავად იგერიებდნენ მეზობელი ქისტებისა (ჩეჩნები) და ლეკ-დიდოების (დაღესტნელები) შემოსევებს. ბუნების მკაცრმა პირობებმა და მეზობელი მთიელების მუდმივმა შემოსევებმა თუშები საუკეთესო მეომრებად ჩამოაყალიბა.
კახეთის მეფე ლევან II-მ (1520-1574) თუშებს ზამთრის საძოვრებად ალონის (დღევანდელი ალვანი) ველი უბოძა. ამიერიდან თუშების ცხოვრება სამუდამოდ დაუკავშირდა მეზობელ კახეთს. ყოველთვის, როდესაც კახეთს უჭირდა, თუშები და სხვა მთიელები მას დახმარებას უწევდნენ.
თუშეთი მუდამ განიცდიდა ჩრდილოელი მეზობლების თავდასხმას. ამის დასტურად ციხეებითა და კოშკებით გამაგრებული თუშური სოფლების მონახულებაც კმარა. ომალოსა და წოვათას ციხეს ბევრჯერ მისდგომია მტერი, მაგრამ სიმაგრეების აღება ვერასდროს მოუხერხებია. ამგვარი ციხეების აგებაში თურმე მთელი სოფელი მონაწილეობდა, რადგან ყოველ გვარს საკუთარი ციხე-სიმაგრის აშენების საშუალება არ ჰქონდა, ხოლო თავშესაფარის გარეშე ყოფნა დაღუპვის ტოლფასი იყო. ძველი თუშური საცხოვრებელი ციხე-სიმაგრის ტიპისა იყო და ერთდროულად თავდაცვით, საცხოვრებელ და სამურნეო ფუნქციებსაც ასრულებდა. დღეს, შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი დასახლებათა ნაშთები პირიქითის, წოვათასა და ჩაღმის ხეობებში ისტორიული წარსულის მოწმეებად შემორჩენილან.
თავისებური და განსხვავებულია თუშეთის არქიტექტურა: ფიქალით ნაშენი დახურულაივნიანი სახლები და ციხე-სიმაგრეები მეზობელი მთიელების: ხევსურების, ფშაველებისა თუ დაღესტნელების სახლებისაგან სახურავებით გამოირჴევა. თუშური საცხოვრებელი სახლები სიპი ქვით, ორფერდა სახურავით არის გადახურული, რომელსაც მნახველი პირველივე შეხედვით შეამჩნევს.
XIX საუკუნის ბოლოდან ტრადიციული თუშური სახლები ქალაქური ტიპის აივნიანმა სახლებმა შეცვალა. თუშეთისათვის არატიპიური დუღაბით ნაშენი და პირამიდისებური სახურავის მქონე კოშკები კარგად არის შემონახული პირიქითა ალაზნის თემში და ჭონთიომდე ყველგან გვხვდება. ეს სიმაგრეები, ისევე როგორც მთელი თუშეთი, მრავალი ბრძოლის მომსწრენი არიან.
საკულტო ნაგებობები თუშური სოფლის ორგანული ნაწილია, რომლებიც ქრისტიანული და წარმართული რწმენა-წარმოდგენების შერწყმას ასახავს.
XX საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან თუშებმა კახეთში, ალვანის ველზე დაიწყეს ჩამოსახლება. გაჩნდა ორი დიდი სოფელი - ზემო და ქვემო ალვანი. XX საუკუნის 50-იან წლებში საბჭოთა მთავრობამ საქართველოს მთიანი რეგიონების იძულებითი დაცლა დაიწყო, ამ პერიოდში მრავალი მაღალმთიანი სოფელი დაცარიელდა. მოსახლეობა მხოლოდ ჩაღმის თემის რამდენიმე სოფელს: ომალოს, შენაქოსა და დიკლოს შემორჩა.
წლის მნიშვნელოვან პერიოდს, სამანქანო გზის არარსებობისა და რთული საცხოვრებელი პრიობების გამო, თუშეთის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი კახეთში ატარებს, ზაფხულობით კი კვლავ მთაში ბრუნდება. ყოველი თუში თავს ვალდებულად თვლის, რომ წელიწადში ერთხელ თუშეთის მთები, მშობლიური სოფელი მოინახულოს და საზაფხულო რელიგიურ დღესასწაულებში მიიღოს მონაწილეობა. შირაქიდან დაძრული მწყემსები კი თავის ცხვარს ყოველ ზაფხულს ისე თუშეთის მთებში აძოვებს. აქვე წველიან და ამზადებენ თუშურ გუდის ყველს. ზაფხულის მანძილზე თუშეთი გამოცოცხლებულია, იქაურობა ხალხითაა სავსე და მთებში ყველგან ცხვარია. ხოლო ზამთარში აქ რამდენიმე ადამიანი რჩება და გაუკაცრებულ სოფლებში თოვლი და მდუმარება ისადგურებს.
გეოგრაფიული იზოლაციის, ისტორიული ცენტრებიდან და მოვლენებიდან მოშორების გამო, გვიან შუასაუკუნეებამდე თუშეთისა და თუშების შესახებ არცთუ ბევრი ისტორიული ცნობა გვხვდება. თუმცა თუშეთში აღმოჩენილი ბრინჯაოს ნივთები, რომლებიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-12-11 საუკუნეებითაა დათარიღებული, გვაძლევს უფლებას ვვარაუდოთ, რომ ადამიანს თუშეთის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან უცხოვრია.
კავკასიონის მთების წყალობით მიუწვდომელი და ძნელად მისასვლელი თუშეთი, როგორც უცხოელი დამპყრობლებისათვის, ასევე ქართველი ფეოდალებისათვის საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობდა. მისდევდნენ მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებას, ეწეოდნენ მეკოპარობას (მეზობელ მთიელებზე დოვლათის დაუფლების მიზნით თავდასხმა) და თავად იგერიებდნენ მეზობელი ქისტებისა (ჩეჩნები) და ლეკ-დიდოების (დაღესტნელები) შემოსევებს. ბუნების მკაცრმა პირობებმა და მეზობელი მთიელების მუდმივმა შემოსევებმა თუშები საუკეთესო მეომრებად ჩამოაყალიბა.
კახეთის მეფე ლევან II-მ (1520-1574) თუშებს ზამთრის საძოვრებად ალონის (დღევანდელი ალვანი) ველი უბოძა. ამიერიდან თუშების ცხოვრება სამუდამოდ დაუკავშირდა მეზობელ კახეთს. ყოველთვის, როდესაც კახეთს უჭირდა, თუშები და სხვა მთიელები მას დახმარებას უწევდნენ.
თუშეთი მუდამ განიცდიდა ჩრდილოელი მეზობლების თავდასხმას. ამის დასტურად ციხეებითა და კოშკებით გამაგრებული თუშური სოფლების მონახულებაც კმარა. ომალოსა და წოვათას ციხეს ბევრჯერ მისდგომია მტერი, მაგრამ სიმაგრეების აღება ვერასდროს მოუხერხებია. ამგვარი ციხეების აგებაში თურმე მთელი სოფელი მონაწილეობდა, რადგან ყოველ გვარს საკუთარი ციხე-სიმაგრის აშენების საშუალება არ ჰქონდა, ხოლო თავშესაფარის გარეშე ყოფნა დაღუპვის ტოლფასი იყო. ძველი თუშური საცხოვრებელი ციხე-სიმაგრის ტიპისა იყო და ერთდროულად თავდაცვით, საცხოვრებელ და სამურნეო ფუნქციებსაც ასრულებდა. დღეს, შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი დასახლებათა ნაშთები პირიქითის, წოვათასა და ჩაღმის ხეობებში ისტორიული წარსულის მოწმეებად შემორჩენილან.
თავისებური და განსხვავებულია თუშეთის არქიტექტურა: ფიქალით ნაშენი დახურულაივნიანი სახლები და ციხე-სიმაგრეები მეზობელი მთიელების: ხევსურების, ფშაველებისა თუ დაღესტნელების სახლებისაგან სახურავებით გამოირჴევა. თუშური საცხოვრებელი სახლები სიპი ქვით, ორფერდა სახურავით არის გადახურული, რომელსაც მნახველი პირველივე შეხედვით შეამჩნევს.
XIX საუკუნის ბოლოდან ტრადიციული თუშური სახლები ქალაქური ტიპის აივნიანმა სახლებმა შეცვალა. თუშეთისათვის არატიპიური დუღაბით ნაშენი და პირამიდისებური სახურავის მქონე კოშკები კარგად არის შემონახული პირიქითა ალაზნის თემში და ჭონთიომდე ყველგან გვხვდება. ეს სიმაგრეები, ისევე როგორც მთელი თუშეთი, მრავალი ბრძოლის მომსწრენი არიან.
საკულტო ნაგებობები თუშური სოფლის ორგანული ნაწილია, რომლებიც ქრისტიანული და წარმართული რწმენა-წარმოდგენების შერწყმას ასახავს.
XX საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან თუშებმა კახეთში, ალვანის ველზე დაიწყეს ჩამოსახლება. გაჩნდა ორი დიდი სოფელი - ზემო და ქვემო ალვანი. XX საუკუნის 50-იან წლებში საბჭოთა მთავრობამ საქართველოს მთიანი რეგიონების იძულებითი დაცლა დაიწყო, ამ პერიოდში მრავალი მაღალმთიანი სოფელი დაცარიელდა. მოსახლეობა მხოლოდ ჩაღმის თემის რამდენიმე სოფელს: ომალოს, შენაქოსა და დიკლოს შემორჩა.
წლის მნიშვნელოვან პერიოდს, სამანქანო გზის არარსებობისა და რთული საცხოვრებელი პრიობების გამო, თუშეთის მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი კახეთში ატარებს, ზაფხულობით კი კვლავ მთაში ბრუნდება. ყოველი თუში თავს ვალდებულად თვლის, რომ წელიწადში ერთხელ თუშეთის მთები, მშობლიური სოფელი მოინახულოს და საზაფხულო რელიგიურ დღესასწაულებში მიიღოს მონაწილეობა. შირაქიდან დაძრული მწყემსები კი თავის ცხვარს ყოველ ზაფხულს ისე თუშეთის მთებში აძოვებს. აქვე წველიან და ამზადებენ თუშურ გუდის ყველს. ზაფხულის მანძილზე თუშეთი გამოცოცხლებულია, იქაურობა ხალხითაა სავსე და მთებში ყველგან ცხვარია. ხოლო ზამთარში აქ რამდენიმე ადამიანი რჩება და გაუკაცრებულ სოფლებში თოვლი და მდუმარება ისადგურებს.
Historical Overview
Being geographically isolated and distant from the centers and events, history of Tusheti and Tushetian people before the late medieval period is scarce in chronicles. However, bronze item found in Tusheti and dated back to XI-XII centuries give and evidence that men had lived in Tusheti since ancient times.
Located in the heart of high mountains of Caucasus, Tusheti was inaccessible for foreign enemies as well as for Georgian feudals and it lived a life of its own. Tushetian people had cattle and raised corps. Often they would attack neighboring tribes to seize their property and cattle and so did the other tribes from Chechnya and Dagestan and Tushetian had to fight back to protect their own property. Severe natural conditions and frequent fights with neighbors made Tushetians into skillful warriors.
King of Kakheti Levan II (1520-1574) gifted Tushetians Aloni valley (now, Alvani) as a winter pasture. Since that time, life of Tusheti people became closely linked to their neighboring region – Kakheti. Every time Kakheti was in need, Tushetians and other ethnic groups from mountainous parts of Georgia were there to help.
Tusheti had suffered constant attacks from northern neighbors. This can be easily guessed by having a simple look at traditional Tushetian villages all surrounded by fortresses. Omalo and Tsovata fortress was attacked many times but never defeated. Such fortresses were built by the whole village, since each family separately couldn’t afford to build a castle of its own and not having a protection and shelter was equal to death. Traditional Tushetian house was fortress-type and it served not only as a living and household space, but also provided protection when enemy attacked. Nowadays you can find typical medieval settlement remnants in Pirikita, Tsova and Chagma communities.
Architecture in Tusheti is very unique and distinguished: houses and fortresses built from shale with roofed balconies are different from architecture of neighboring Khevsureti and Dagestan by their roofing. Constructions in Tusheti have a pitched roof made out of float states and any visitor notices this difference from the first sight.
In the end of XIX century architecture in Tusheti started to be dominated by urban houses with open balconies. In Pirikita and Chontio communities you can often see non-typical to Tusheti fortress with cemented, pyramid-shaped roof. Those fortresses have experienced many battles as any other fortress in Tusheti.
Religious buildings are inseparable part of Tusheti villages. They represent a very distinct interconnection of Christianity and pagan religions of the past.
In early 30’s of XX century Tushetian started to migrate in Kakheti. New settlers formed two large villages – Zemo Alvani and Kvemo Alvani. In early 50’s of XX century soviet government started forceful migration of people from mountainous regions of the country to the valley. Many villages in Tusheti remain abandoned from that time on and only few villages in Chagma community are still populated: Omalo, Shenako and Diklo.
Most of the time Tushetians spend in Kakheti since roads are closed and there is no communication. They return to Tusheti during summer-time. Every Tushetian feels obliged to visit his/her village at least once a year and attend religious celebrations during summer.
Sheppard pasture sheep from Shiraki Valley to Tusheti. They milk ship there and produce famous Tushetian “Guda” cheese. In summer, Tusheti is very lovely, full of people and a lot of sheep. However, in winter only few men remain there and abandoned villages are silent and covered with a blanket of snow.
Being geographically isolated and distant from the centers and events, history of Tusheti and Tushetian people before the late medieval period is scarce in chronicles. However, bronze item found in Tusheti and dated back to XI-XII centuries give and evidence that men had lived in Tusheti since ancient times.
Located in the heart of high mountains of Caucasus, Tusheti was inaccessible for foreign enemies as well as for Georgian feudals and it lived a life of its own. Tushetian people had cattle and raised corps. Often they would attack neighboring tribes to seize their property and cattle and so did the other tribes from Chechnya and Dagestan and Tushetian had to fight back to protect their own property. Severe natural conditions and frequent fights with neighbors made Tushetians into skillful warriors.
King of Kakheti Levan II (1520-1574) gifted Tushetians Aloni valley (now, Alvani) as a winter pasture. Since that time, life of Tusheti people became closely linked to their neighboring region – Kakheti. Every time Kakheti was in need, Tushetians and other ethnic groups from mountainous parts of Georgia were there to help.
Tusheti had suffered constant attacks from northern neighbors. This can be easily guessed by having a simple look at traditional Tushetian villages all surrounded by fortresses. Omalo and Tsovata fortress was attacked many times but never defeated. Such fortresses were built by the whole village, since each family separately couldn’t afford to build a castle of its own and not having a protection and shelter was equal to death. Traditional Tushetian house was fortress-type and it served not only as a living and household space, but also provided protection when enemy attacked. Nowadays you can find typical medieval settlement remnants in Pirikita, Tsova and Chagma communities.
Architecture in Tusheti is very unique and distinguished: houses and fortresses built from shale with roofed balconies are different from architecture of neighboring Khevsureti and Dagestan by their roofing. Constructions in Tusheti have a pitched roof made out of float states and any visitor notices this difference from the first sight.
In the end of XIX century architecture in Tusheti started to be dominated by urban houses with open balconies. In Pirikita and Chontio communities you can often see non-typical to Tusheti fortress with cemented, pyramid-shaped roof. Those fortresses have experienced many battles as any other fortress in Tusheti.
Religious buildings are inseparable part of Tusheti villages. They represent a very distinct interconnection of Christianity and pagan religions of the past.
In early 30’s of XX century Tushetian started to migrate in Kakheti. New settlers formed two large villages – Zemo Alvani and Kvemo Alvani. In early 50’s of XX century soviet government started forceful migration of people from mountainous regions of the country to the valley. Many villages in Tusheti remain abandoned from that time on and only few villages in Chagma community are still populated: Omalo, Shenako and Diklo.
Most of the time Tushetians spend in Kakheti since roads are closed and there is no communication. They return to Tusheti during summer-time. Every Tushetian feels obliged to visit his/her village at least once a year and attend religious celebrations during summer.
Sheppard pasture sheep from Shiraki Valley to Tusheti. They milk ship there and produce famous Tushetian “Guda” cheese. In summer, Tusheti is very lovely, full of people and a lot of sheep. However, in winter only few men remain there and abandoned villages are silent and covered with a blanket of snow.
No comments:
Post a Comment